Langzaam en bedachtzaam vormen haar handen de urn die ze voor ogen heeft. Met heel veel nadenken, voorbeelden bekijken, beetje klei erbij, daar wat klei eraf, hier wat duwen, daar wat kneden wordt het een prachtig eerbetoon aan haar moeder. En ondertussen spreken we over haar verlies, haar moeder, die ze veel te jong moest missen.

Het aanvaarden van het gemis doet ze net zo bedachtzaam als het maken van de urn. Nadenken, in het moment zijn, voelen wat het met haar doet. Met hier wat duwen, daar wat kneden. Meestal gaat het goed maar er zijn van die dagen, dan raakt het verdriet haar ineens enorm. Dat verdriet mag er zijn, ze laat het een beetje gaan. Zo zoekt ze haar weg op dat stekelige pad van rouw en verlies.

Zo fijn dat ik dat pad een beetje minder stekelig heb kunnen maken.

Behalve begeleider bij afscheid en verlies ben ik ook hobbykeramist. In mijn atelier maak ik beelden. Ook bied ik er de mogelijkheid aan nabestaanden iets te maken als aandenken aan hun geliefde. Soms is dat een urn, soms een kunstwerk met hartjes, soms stelt het ogenschijnlijk niets voor maar is het voor de nabestaande van grote betekenis. Ondertussen praten we over jouw verlies. Zo help ik jou op weg op de wirwar van rouwpaden en maak jij een mooi beeld of een (mini)urn. De mogelijkheden zijn legio. 

Tijdens een module Rouw en verlies mag ik mijn verlieskast tekenen. Ik heb veel vakjes nodig, vakjes die open staan, vakjes die stevig op slot zitten, vakjes die met wat wrikken open gaan. Al die vakjes zijn gevuld met mijn verhalen. Vaak mooie verhalen maar ook minder mooie verhalen en pijnlijke verhalen zitten er in mijn kast.

Ik besluit de jaaropleiding Rouw en verlies te gaan doen, ik wil me verder verdiepen in de materie want als de modules mij helpen, kan ik er ook anderen mee helpen.

Dan loop ik bij Mooisch in Schiedam tegen iets aan wat geweldig aansluit bij hoe mijn verlieskast eruit zou kunnen zien. Geen kast maar een huis met laatjes die open kunnen, waar slotjes en sleutels op zitten, een dak dat open kan, met ruimte voor gouden en zwarte momenten, waar ik dierbare dingetjes in kan bewaren. Ik aarzel. Ik koop niet zo gauw een cadeautje voor mezelf.

Dan ontmoet ik de maker omdat ik haar gevraagd heb voor mij een appel te maken in de sfeer van het huis en andere mooie voorwerpen die ze maakt. Ze vertelt me met welke intentie zij het huis maakte. Haar verhaal past naadloos bij het gevoel dat ik bij het huis heb.

Het huis staat inmiddels in mijn werkkamer. Mijn verhalenhuis.

Stoer waren ze, de lotgenoten. Stuk voor stuk kanjers van vrouwen. En stuk voor stuk ernstig ziek. We deelden veel. Onze angsten, onze ervaringen met weer een nieuwe arts, een nieuwe behandeling, nieuwe onzekerheden. We deelden ook de humor, de harde grappen. Zó gelachen met elkaar!

Ondanks alle positiviteit, hun drang om te leven, hun moed en hun kracht moest een aantal het leven toch loslaten. Wij, de achterblijvers, vonden dat knap lastig. Waarom zij wel en wij niet? Ze omarmden, net als wij, het leven. Hun gezin. Hun kinderen. Hun partners.

Loslaten is van twee kanten moeilijk. Dat zij het leven en daarmee alles wat hen dierbaar was, moesten loslaten was al onverteerbaar maar dat daardoor ook het bondje wat we hadden iedere keer uit balans raakte, was minstens zo moeilijk.

We zouden nog één keer bij een van hen op bezoek. Maar ze verzwakte en het lukte haar niet meer om genoeg energie op te brengen. Wij, de anderen, besloten elkaar toch te ontmoeten, dan wel niet bij haar maar aan het strand.

In de branding legden we steentjes neer. Steentjes, voor elk van die stoere vrouwen één. Steentjes die troost brachten en brengen. Die steentjes zijn allang opgenomen in de golven, losgelaten aan de elementen. Wat blijft is de herinnering, het beeld van al die steentjes in een cirkel. Als je goed kijkt, zie je ons in die steentjes weerkaatst.

Het gevoel dat we met elkaar hadden, dat bondje, dat blijft ons voor altijd bij.

Totaal ontredderd zijn ze, na het veel te plotselinge, veel te vroege overlijden van zijn geliefde, hun dochter en kleindochter, haar zus. De muziek, die weten ze wel. Daar hebben ze die nacht al over nagedacht. Het wordt Laura Pausini. Maar verder? Volle hoofden, veel verdriet, geen idee waar te beginnen.

Ik laat ze vertellen over haar. Hoe ze als moeder was voor het ventje van 15 maanden, als zusje, als dochter, als kleindochter maar vooral als geliefde. Als ik hem vraag me in een paar woorden te vertellen wat ze voor hem betekende, komt er onmiddellijk één woord. ‘Alles.’

Nu de woorden zijn gevonden, komen ook de ideeën voor de rest van de invulling. Ze hield van rood, dus komen er rode kaarsen. Ik heb van alles meegenomen om te kunnen gebruiken bij het afscheid. Eensgezind kiezen ze voor de rode hartjes van keramiek. Die mogen de mensen die in de aula aanwezig zijn, meenemen, als nagedachtenis aan haar.

Ergens in de week voor de uitvaart word ik gebeld. De uitvaartleider. De kist moet dicht maar zij heeft niet heel veel tijd. Of ik misschien kan? Liefst nu meteen, vraagt de zus. Ik ga. Natuurlijk ga ik. Zoveel verdriet, daar mag zoveel mogelijk hulp bij geboden worden. Ik kleed me razendsnel om, zoek nog naar rode linten, kan ze in de haast niet vinden. Dan valt mijn oog op een rode roos van keramiek, net als de hartjes door mij zelf gemaakt. Ik stop hem in mijn zak, ik zie wel of ik hem kan gebruiken.

Bij de rouwkamer is het verdriet niet te stuiten. Ik loop met de zus naar binnen. Ze ligt er mooi en sereen bij, midden tussen de talloze rode rozen. Ik laat iedereen rustig zijn gang gaan. Ze blijven maar praten tegen haar. Als ze aangeven dat ze er klaar voor zijn, vraag ik of ik nog wat mag zeggen. Dat mag. Ik refereer aan haar liefde voor de mensen om haar heen en voor het kleine ventje. Aan hun liefde voor haar. Dat ze voor altijd met elkaar verbonden zijn, als ze een rode roos zien. Heel voorzichtig leg ik mijn roosje bij haar neer. Dan sluiten we de kist.

Op de dag van de uitvaart vertel ik over haar en lees ik de woorden van de geliefde en de ouders voor. Oma en de zus hebben de kracht gevonden om zelf hun woorden uit te spreken. Wat een liefde stralen ze met zijn allen uit.

Laura Pausine zingt haar Strani Amori en ergens zingt ze: Senza te. Zonder jou. Zo moeten ze verder. Zonder haar.

‘Het loslaten is zo moeilijk’, zegt ze als ik haar spreek over de voorafgaande weken. Weken, waarin ze zo ziek is geweest dat iedereen dacht dat ze zou gaan overlijden. ‘Wat moeten ze straks zonder mij?’ Ze, dat zijn de 5 kinderen en hun gezinnen. Het oudste kind is 68, het jongste 56. ‘Ik ben bang dat ze me gaan vergeten.’ Mijn oog valt op de familiefoto aan de muur. ‘Denkt u?’, vraag ik, ‘met zo’n grote groep fantastische nazaten? Zolang zij over u praten, blijft u onder hen. En u neemt, als u overlijdt,  een stukje van hen mee’. Dan bedenkt ze zich dat er nog altijd gesproken wordt over haar overleden man en de twee kinderen die ze al moest missen.

Maanden later, vlak na haar 95^e verjaardag glijdt ze zachtjes uit het leven weg. Zij heeft de kinderen moeten loslaten, nu moeten de kinderen haar loslaten. Maar ook voor hen is het dat nog niet zo eenvoudig.

Ik koop 7 kleuren lint, één voor elk kind. De kinderen schrijven elk op een lint hun naam en die van hun partners en andere gezinsleden, op die van de overleden broer en zus komen enkel hun namen.

Ze leggen de linten in haar handen met de naam het dichtst bij haar. Als alle linten mooi op de deken liggen, knipt elk kind een stukje van het gezinslint af. Twee linten blijven intact. Zo nemen moeder en kinderen elk een deel van het lint met zich mee en blijven ze met elkaar verbonden.

Op de dag van de uitvaart zie ik dat een van de dochters haar stukje lint om haar pols heeft gebonden.

Ze bezoeken samen mijn stand op een kunstmarkt waar ik met mijn beelden van keramiek sta. Ze kijken naar de steentjes en ik raak met ze in gesprek. Aan het eind mogen ze een trooststeentje uitzoeken, zoals iedereen die met me in gesprek gaat over het werk van ritueelbegeleider in het algemeen en mijn toegevoegde waarde bij een uitvaart in het bijzonder. Ze zijn geroerd door mijn uitleg.

Na een kwartier staat een van de vrouwen opnieuw bij mijn stand. Of ik die steentjes ook verkoop? Ze is rouwbegeleider en kan ze inzetten bij haar werk. Ik twijfel, het is mijn handelsmerk. Tegelijkertijd vind ik het ook een eer dat die steentjes echt iets kunnen bijdragen aan het begeleiden bij verlies en verdriet.  Ze mag er 25 meenemen, ik hoef er niets voor terug.

Maanden later belt ze. De vriendin, waar ze mee op de kunstmarkt was, weet, dat ze niet meer lang te leven heeft. Ze wil graag trooststeentjes meegeven na de uitvaart. Ik aarzel nu niet, ik ga aan de slag met het maken van 250 steentjes. Het is net, of de klei op een andere manier door mijn handen rolt. Ik glazuur ze met bijna alle kleuren die ik heb. Als ik ze allemaal bij elkaar aan het leggen ben, raakt me het veel te vroege overlijden van een vrouw die ik niet ken. Als vanzelf ontstaat er een cirkel en ik leg er ook de steentjes bij die ik nog op voorraad heb. Minstens 350 zijn het er. Als ik een foto van de cirkel maak, krijg ik tranen in mijn ogen. Ik hoop dat allen die haar dierbaar zijn zo om haar heen staan en straks, als ze er zelf niet meer is, elkaar op deze manier troost bieden maar vooral veel over haar zullen praten en aan haar zullen blijven denken.

We rijden langs de zuidkust van Noorwegen. We zijn op zoek naar oude vissershuisjes en komen terecht bij een herdenkplek voor vissers die op zee gebleven zijn. Er liggen prachtige stenen en hier valt me de kleur bijzonder op, net of er meer kleuren steen liggen dan elders langs de kust. Ze nodigen uit tot het bouwen van een cairn (een steenmannetje, dat in vroeger tijden werd neergezet om een pad of de top van een heuvel te markeren, nu vooral een hype onder toeristen).

In alle rust stapel ik wat stenen op. Het nodigt uit tot reflectie. Sommige stenen blijven makkelijk liggen, andere vallen er af, of hebben niet de goeie vorm. Het lijkt een beetje op het leven. Soms klopt het, soms niet. Ondertussen overzie ik mijn eigen leven in vogelvlucht. Al met al is het zo slecht nog niet, ondanks het feit dat ik best wat tegenslagen heb gekend.

Als ik klaar ben, maak ik foto’s. Als ik het fototoestel wil verruilen voor mijn mobiel waaien de bovenste 2 steentjes er af. Dat geeft niet, morgen kan die hele cairn wel weg zijn. Ook dit lijkt een beetje op het leven, wat vandaag prachtig is kan er morgen ineens heel anders uitzien.

Als we een stukje verder lopen klinkt uit het carillon van de herdenkplek de Negende van Beethoven. De uitvaartmuziek van mijn moeder, nu bijna 50 jaar geleden overleden. Kippenvel trekt vanuit mijn nek via mijn armen over mijn hele lichaam.

Soms klopt het.   

Ze is een ster in tuinieren. Op het dak van de flat in Amsterdam heeft ze een daktuin. Als ze een stacaravan in Veluwe hebben probeert ze daar in de zandgrond ook nog wat uit de grond te persen. Meestal lukt haar dat.

Daar waar bij iedereen de ballonklokjes doodgaan, groeien ze in haar tuin als onkruid.

Zoals ze in het voorjaar zaadjes zaait, zo zaait ze haar hele leven liefde. Voor haar man, waar ze ruim 60 jaar mee samen is. Voor haar dochters en kleinkinderen, waar ze een goede band mee heeft en met wie zij en haar man regelmatig op vakantie gaan naar plekken als Ierland en Frankrijk, daar waar de verhalen verteld worden.

Zo ontstaat een rijke oogst aan herinneringen, de oogst van de liefde die ze zaaide.

Ze wil geen bloemen bij haar uitvaart. Zo zonde van de natuur, vindt ze. Op de dag van de uitvaart schijnt de zon uitbundig en opent zich de cosmea in haar tuin. Die ene cosmea, die mag mee met haar.

Oogst van haar liefde. 

Heimwee had ze, naar de streek waar ze geboren was en waar de hele familie nog woonde. Haar broer en zussen wonen er nog. Zelf verhuist ze met haar grote liefde naar de andere kant van het land maar dat betekent niet dat het contact minder wordt. Ze belt regelmatig, is op de hoogte van alle ontwikkelingen binnen de familie en komt in principe op elke verjaardag. Met een van haar zussen en haar man gaan ze regelmatig op vakantie.

Nu is ze na een ziekbed overleden, vrij kort na haar echtgenoot. Haar dochter vertelt mij over haar. Over de moeizame laatste periode. Over de ziekte die haar steeds meer in zijn greep kreeg. Maar vooral ook over haar leven als toegewijde moeder van twee prachtige kinderen, een verstandelijk beperkte zoon en een dochter. Als een leeuwin vocht ze voor beiden.

De dag beginnen met een dansje, dat was haar levensmotto, beginnen met een dans en een lach. De tekst van dat versje is de rode draad in mijn verhaal. De afscheidsplechtigheid begint met een streeklied, waar haar heimwee heel duidelijk aanwezig is. De familie zong altijd hard mee en danste er een soort dansje bij. Ik zie de zussen, de broer en iedereen die het lied kent, meedeinen. Dat dansje, dat is er dus al. Die lach komt als de dochter in haar eigen woorden over haar moeder vertelt en haar 3 jarige zoontje, die het verdriet van zijn moeder ziet, naar haar toe loopt, de armen om haar benen slaat en zegt: “oma is alleen maar dood, hoor”.

Zoals ze wilde leven, zo nemen we ook afscheid. Maar o, wat worden zij en haar echtgenoot gemist!

Van oorsprong een Babylonische naam die parel betekent. Een parel was ze, die kleine, jonge maar o zo dappere en sterke vrouw. Al jong overvallen door eierstokkanker. Geprobeerd alles uit het leven te halen wat er uit te halen viel. Vol humor en zelfspot. Vol relativeringsvermogen. Vol warmte en liefde. Vol plannen.

Vandaag 5 jaar geleden trouwde ze, met de liefde van haar leven. Vandaag 4 jaar geleden vierde ze voor de laatste keer haar verjaardag.

Als ik al nooit meer aan haar zou denken, wat onmogelijk is, want aan zo’n mens denk je graag en vaak terug, dan zorgen de margrieten die nu volop in de bermen staan te bloeien er wel voor dat ze voor altijd met me meegaat.

Ze vertelt veel, de 76-jarige weduwe. Heel veel. Maar vooral over zichzelf. Ik probeer iedere keer het gesprek terug te brengen naar waarvoor ik bij haar ben, haar gisteren overleden echtgenoot. Bijna 50 jaar getrouwd waren ze. Dan moet er toch veel te vertellen zijn? Tussen haar verhalen door krijg ik een glimp te zien van de lieve man die hij geweest moet zijn. En van de enorme verbondenheid tussen de twee. Ze vertelt dat ze heel veel gewandeld hebben. Kilometers hebben ze samen door heel Europa afgelegd. En weer thuis was daar de hond waar hij dagelijks hele einden mee liep.

’s Avonds heb ik contact met haar zus. Zij nuanceert een aantal uitspraken en vult wat aan. Geeft me het telefoonnummer van zijn nicht. De nicht op haar beurt vertelt weer heel andere dingen. Zo langzamerhand ontstaat een beeld van een meneer die betrokken was bij de mensen om hem heen. Hij was een begenadigd natuurfotograaf. En een graag geziene vrijwilliger.

Met die informatie ga ik aan de slag. Ik zoek contact met de fotoclub waar hij lid van was. Met de tuinenvereniging waar hij in het bestuur zat. Met de dierenambulance waar hij bijna 20 jaar lang wekelijks telefoondienst had. Het is mooi om te merken dat zoveel mensen hem kenden en hem waardeerden. Hij was een beetje een stille man maar ze konden op hem rekenen.

De dag voor de uitvaart ga ik met mijn verhaal bij haar langs. Ze vraagt of ik wil blijven terwijl ze het leest. Bijna elke zin opent een laatje in haar geheugen. Ze merkt op dat ik zo exact ben. Ik vertel haar dat zij degene is, die me al die feiten verteld heeft. Ze is verrast.

Op de dag van de uitvaart hoort ze mijn verhaal aan, hevig instemmend, “zo was het”.  Ze raakt zelfs geroerd en moet even grinniken bij een van mijn uitspraken.

Hoe zij nu verder gaat? Ze redt het wel, zegt ze, samen met de hond. Gelukkig heeft ze een heel lieve zus.

“Ik weet niet zoveel over hem te vertellen”, zegt ze. “Ga jij mij vragen stellen?”.

Ik begin met haar te vragen, hoe ze elkaar hebben leren kennen. Dat is het startsein voor een bloemrijk verhaal.

Hij was schilder in hart en nieren, het opleveren van een strak geverfd huis, daar leefde hij voor. Tijdens het gesprek komt dat keer op keer naar voren. Als zij eens een klusje in huis had, schoot dat er vaak bij in, er was altijd wel iemand die ook nog wat te schilderen had. Vaak hielp hij mensen voor niets, kwam de verf ook nog uit zijn eigen voorraad. Ze ergerde zich daar wel eens aan maar zijn gedrevenheid en zijn grote hart maakten heel veel goed. Hij droeg zijn passie over op zijn schoonzoon. Het deed hem onnoemelijk veel pijn, toen hij zijn bedrijf vanwege ziekte moest opgeven.

Meer dan 40 jaar zijn ze samen geweest. Meer dan 40 jaar lief en leed gedeeld. En elke week nam hij bloemen voor haar mee, meestal rozen. “Dat ga ik misschien nog wel het meeste missen”, zegt ze als ik haar daar naar vraag. Een hart met rode rozen staat dan ook als blijk van hun wederzijdse liefde op de kist.

Op de dag van de uitvaart haal ik twee witte rozen en leg ze, zonder dat ze het ziet, vast onder het spreekgestoelte. Als ik klaar ben met zijn levensverhaal, leg ik één witte roos bij zijn foto en geef haar de andere.

Als hij naar de crematieruimte wordt gebracht, ligt alleen die ene witte roos met hem mee. 

Een jaar geleden overleed ze, na een kort en heftig ziekbed. Ik was op vakantie, een vakantiereis die we niet zomaar konden verzetten. Ik nam haar mee, in mijn rugzak. Op de dag dat ze overleed legde ik het steentje op de mooiste plek in Canada. Daar kon ik haar loslaten en voor altijd in mijn hart sluiten.

“Ik vind het levensproces van een vlinder zo bijzonder. Eerst een eitje, dan een rups om vervolgens als vlinder te ontpoppen. En dan rondfladderen en genieten. Zo was mijn leven eigenlijk ook.”

Ik verbaas me over de metafoor die ze gebruikt. Ik ken haar al langer dan dit voorgesprek en ik weet dat het leven niet altijd aanleiding gaf om te fladderen en te genieten. Zelf ziet ze dat dus anders. Het ontroert me dat ze ondanks de niet zo fijne dingen toch erg genoten heeft. Niet in de laatste plaats van haar dochter, die ze alleen kreeg en alleen opvoedde tot een geweldig mens.

Ik geef de vlinder een centrale plek tijdens de afscheidsdienst. Ze is gedurende de hele ceremonie aanwezig. Mooie woorden van haar zussen, haar beste vriend, haar beste vriendin, haar dochter. In al die woorden klinkt door hoe trots ze was op haar dochter. Hoe haar geboorte en aanwezigheid er voor zorgden dat zij zich kon ontpoppen tot vlinder en kon rondfladderen en genieten.

De metafoor klopt.

Ontzettend jammer dat ze niet langer van haar dochter en het leven mocht genieten. Dat ze niet weet dat er een nieuw rupsje in de maak is.

De vlinder blijft voor altijd met haar verbonden.